Phát triển không đồng đều trong một xã hội phân hóa.

Vũ Tiến, một sinh viên đại học tại thành phố Hồ Chí Minh,
 giữ hình ảnh của cha mình người đã từng phục vụ trong
 quân đội của Việt Nam Cộng Hoà trước đây,
chính quyền quản lý phía nam đất nước từ 1954-1975.
Nhiếp ảnh gia: Dita Alangkara / AP Nguồn: Bloomberg News

 Phân hóa ở Việt Nam: Vết thương đang lành lại chậm chạp, Triển vọng cho con em đồng minh của Mỹ ít hơn, Các gia đình từng là đồng minh với Mỹ bị ngăn cấm khỏi Đảng Cộng sản.

24 tháng 12 2015, John Boudreau và K Oanh Ha. Theo Bloomberg

Trần H Sa lược dịch

Là người tốt nghiệp từ một trong những trường có uy tín nhất của Việt Nam, Cao, 22 tuổi, dường như có một tương lai tươi sáng phía trước - giá như mà quá khứ không đè nặng lên đường tiến thân. Cậu ấy tìm thấy triển vọng nghề nghiệp của mình bị bó hẹp trong những di sản còn sót lại của một cuộc chiến tranh mà đã kết thúc gần hai thập kỷ trước khi cậu được sinh ra.

Hai trong số những người bác của cậu phục vụ trong quân đội Nam Việt Nam bị thất bại mà đã từng là đồng minh với Hoa Kỳ, trong những gì được biết tại địa phương là "cuộc chiến chống Mỹ." Sau khi đất nước được thống nhất dưới Đảng Cộng sản Việt Nam, mẹ của cậu đã bị đuổi khỏi một đại học vì anh em của bà ấy có quan hệ với chế độ miền Nam. Ngay cả khi Việt Nam nới lỏng quy định cũ, qua đó trừng phạt những người liên quan với cựu Việt Nam Cộng Hòa, nhiều người ở miền Nam cho rằng hệ thống vẫn ủng hộ những người có mối quan hệ với cộng sản.

Cha Vũ Tiên, bên phải, đứng cùng với các bạn trong
quân đội cựu Việt Nam Cộng Hòa. Nguồn: Vũ Tiến 

 Cao thậm chí đã không buồn tiếp xúc với các công ty nhà nước do nhà nước Việt Nam kiểm soát để xin một công việc làm thuê ổn định, tìm kiếm các khoản tiền thưởng và gia tăng cơ hội việc làm cho các thành viên gia đình. "Để có thể kiếm được việc làm trong hệ thống nhà nước, người ta phải có bố mẹ hoặc người thân làm việc ở đó, vì vậy những công việc đó không dể dàng đến với những người bình thường như chúng tôi", Cao, tốt nghiệp trường Đại học Ngoại thương Thành phố Hồ Chí Minh cho biết.

Thảo luận về mối quan hệ của một người với chính quyền Sài Gòn cũ là một chủ đề nhạy cảm và Cao yêu cầu chỉ xử dụng họ của mình. Cuối cùng, cậu tìm được việc làm tại một công ty bất động sản tư nhân. "Nếu công ty nhà nước quan tâm đến hoàn cảnh gia đình của tôi, tôi chắc chắn tôi sẽ thất bại", cậu ấy nói.

Cộng quân tấn công dinh tổng thống ở Sài Gòn,
đánh dấu chiến tranh kết thúc ngày 30 tháng Tư, 1975.
 Nhiếp ảnh gia: Jean-Claude Labbe / Gamma-Rapho qua Getty Images

 Kinh nghiệm của cậu ấy phản ảnh một thực tế kinh tế cho miền Nam Việt Nam, 40 năm sau khi quân đội cộng sản tái thống nhất đất nước - và một sự phi lý tột đỉnh. Ngay cả khi mối quan hệ giữa Hoa Kỳ và Việt Nam đã được cải thiện đáng kể, từ khi quan hệ ngoại giao đầy đủ đã được khôi phục vào năm 1995, các vết thương của xã hội bên trong chưa hoàn toàn bình phục, từ cuộc chiến tranh huynh đệ tương tàn mà đã gây tử vong lớn lao, nhiều hơn 3 triệu người Việt Nam.

Việt Nam vẫn là một quốc gia bị phân hóa; trong đó di sản của phân biệt đối xử, chống lại các cựu đồng minh của Mỹ trở lại nắm giữ nền kinh tế, bằng cách ngăn chặn một số người tốt nhất và sáng giá nhất của đất nước khỏi những ​​vị trí hàng đầu tại các công ty nhà nước và các chức vụ của chính phủ. Căng thẳng cuộc chiến tranh chưa được giải quyết ở trong nước, cũng đã bỏ mất những đầu tư tiềm năng và những chuyên môn cần thiết của nhiều người Việt Nam ở nước ngoài.

Cộng đồng người Mỹ gốc Việt, trong đó 1,8 triệu người có khả năng là nhóm cộng đồng hải ngoại lớn nhất ở bên ngoài quê hương, bị chia rẻ trong mối quan hệ của nó với chế độ cộng sản. Nhiều người không sẳn lòng đầu tư tiền và chuyên môn tại quê hương vì chính phủ vẫn nhìn họ một cách nghi ngờ, Nguyễn Thịnh nói, người đã để lại một sự nghiệp ở Silicon Valley để bắt đầu một công ty phần mềm tại thành phố Hồ Chí Minh.

"Trừ khi các cộng đồng ở nước ngoài thấy một số nỗ lực hòa giải, Việt Nam sẽ không thu hút được những tinh hoa nhất của nhóm hải ngoại", ông nói. "Rất nhiều lần người Việt ở nước ngoài không được đối xử công bằng, huống hồ được chào đón ở đây".

Một trở ngại lớn cho phát triển kinh tế của Việt Nam là sự thiếu hụt kỹ năng bởi vì hệ thống đại học của nó không đáp ứng được nhu cầu của một nền kinh tế hiện đại, Nguyễn Trinh nói, một kinh tế gia cao cấp phụ trách châu Á mới tại Natixis SA có trụ sở ở Hồng Kông. "Một trong những cách dễ nhất để Việt Nam đáp ứng khoảng cách này là phát triển các chính sách thu hút và giữ chân người Việt có tay nghề cao ở nước ngoài".

Lập trường của Hà Nội, rằng cuộc xung đột không phải là một cuộc nội chiến mà là một cuộc cách mạng chống lại Mỹ và chính quyền ngụy Sài Gòn, là "trở ngại lớn nhất đối với hòa giải", Huy Đức nói, một cựu cư dân Hà Nội và là tác giả của: "Bên Thắng Cuộc", một cuốn sách về Việt Nam sau khi tái thống nhất đất nước.

"Chế độ hiện tại này đã không bao giờ suy nghĩ nghiêm túc về vấn đề hòa giải thực sự", ông Đức nói. "Họ luôn luôn khẳng định mình là người chiến thắng cuộc chiến và là bậc thầy của dân tộc."

Sau chiến tranh, các thành viên của Đảng Cộng sản được tin cậy và gia đình của họ được trao thưởng với những chức vụ hàng đầu, trong khi những người Việt Nam mà đã từng là đồng minh với Mỹ bị trừng phạt và con cái của họ bị từ chối cơ hội. Nhiều người miền Bắc được gửi đến phía nam bị xâm chiếm. Hôm nay, các chính sách đó đã góp phần vào một hệ thống vững chắc mà có vẻ vẫn nghiêng về phía người miền Bắc và Đảng viên đảng Cộng sản:
Hai mươi hai của 25 doanh nghiệp nhà nước lớn nhất của Việt Nam có trụ sở tại Hà Nội, thủ đô của quốc gia. Đảng Cộng sản không chấp nhận thành viên nếu họ có cha mẹ (hoặc cha mẹ người phối ngẫu) làm việc trong chính phủ hoặc "lực lượng vũ trang của kẻ thù". Hai phần ba trong số xấp xỉ 3 triệu đảng viên đảng Cộng sản Việt Nam cư trú ở các tỉnh phía Bắc của đất nước từ Quảng Trị trở lên tính đến năm 2010, theo Carlyle Thayer, một giáo sư danh dự và là chuyên gia Việt Nam tại Học viện Lực lượng Quốc phòng Úc ở Canberra. Phía bắc chiếm 46 phần trăm trong số 87 triệu dân của quốc gia. Khoảng 70 phần trăm nội các chính phủ hiện nay là những người miền bắc, so với 30 phần trăm những người từ các tỉnh phía Nam và miền Trung.

Đảng Cộng sản Việt Nam, Bộ Ngoại giao và Bộ Công an đã không đáp ứng các yêu cầu về hòa giải trước sự tuyên bố.

Trong một diển văn đánh dấu kỷ niệm 40 năm thống nhất đất nước trong ngày 30 tháng 4 tại thành phố HCM, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng kêu gọi người Việt trong và ngoài nước "nêu cao chủ nghĩa dân tộc, lòng yêu nước, truyền thống nhân đạo, khoan dung, không phân biệt quá khứ, vượt lên trên những khác biệt, chân thành vì hòa giải dân tộc".

Sau khi bị cộng sản chiếm, Sài Gòn được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh và hơn 1 triệu người, bao gồm cả những người đã chiến đấu bên cạnh quân đội Mỹ hoặc phục vụ trong chính quyền cựu Việt Nam Cộng Hòa, đã bị gửi đến các trại cải tạo, theo một báo cáo của Cao Ủy Liên Hiệp Quốc về người tỵ nạn.

Tất cả mọi gia đình, thường kéo dài đến ba thế hệ, đã bị coi là có "lý lịch gia đình xấu", bởi vì mối quan hệ của họ với chính phủ đã bị sụp đổ. Hệ thống kiểm tra lý lịch ấy, ngày nay vẫn còn tồn tại, ngăn cản nhiều người có được việc làm và bước vào các trường cao đẳng. Sự đối xử khắc nghiệt góp phần vào việc di cư của hơn 1 triệu người Việt Nam tị nạn.

"Phân biệt đối xử có quy định không chấp nhận đảng viên đối với người có cha mẹ hoặc cha mẹ vợ hay chồng làm việc cho chế độ cũ", ông Vũ Tiến, người phục vụ cho trường đại học tại thành phố Hồ Chí Minh và yêu cầu không xử dụng tên đầy đủ của mình, cho biết. Cha ông phục vụ trong quân đội miền Nam Việt Nam, và ông ấy đã quyết định di cư đến một đất nước phương Tây vì thấy triển vọng kinh tế tốt hơn cho bản thân ở nước ngoài. "Thật là một chính sách bất công và vô lý, kể từ khi chiến tranh kết thúc 40 năm trước đây".

Trong nhiều cách, hận thù đã dịu lại qua những thập kỷ giữa những kẻ thù một thời ác liệt, và quan điểm vùng miền cũng góp phần vào sự mất cân bằng về chính trị và kinh tế. Con gái của ông Dũng, một người miền nam bị thương khi là một y sĩ Việt Cộng trong chiến tranh, đã kết hôn với Việt kiều Henry Nguyễn, người có cha từng làm việc cho chính phủ Nam Việt Nam. Người Việt có quan hệ với chế độ cũ, bây giờ có thể đạt được một số vị trí trong chính phủ và các doanh nghiệp nhà nước, mặc dù có khả năng họ không thể nắm giữ vị trí hàng đầu, Đức và các nhà nghiên cứu khác cho biết.

Sự xộc xệch trong hậu chiến

Sự chia rẽ trong đảng viên giữa phía bắc và phía nam là gắn liền với di sản của cuộc chiến - hầu hết các nhà cách mạng cộng sản là từ phía bắc - và một sự thờ ơ trong người miền Nam về đảng, Thayer nói. "Điều này là khá rõ rệt," ông nói. "Tham gia đảng là không cần thiết cho nghề nghiệp của họ. 'Tôi không thể là một công an, thì đã sao ?' Phía bắc đã thắng trong chiến tranh và miền Nam đã thắng trong kinh tế".

Nhiều sinh viên trẻ tốt nghiệp, đặc biệt là những người ở miền Nam, thích làm việc cho các công ty nước ngoài như Intel Corp và Samsung Electronics Co. Nền kinh tế nhộn nhịp của Việt Nam - mà chính phủ dự báo sẽ mở rộng 6,7 phần trăm trong năm tới, tốc độ nhanh nhất trong chín năm - cung cấp nhiều cơ hội nghề nghiệp ngoài khu vực nhà nước. Nhiều chuyên gia trẻ ở miền Nam cũng cho biết họ không có ý muốn gia nhập Đảng Cộng sản.

Thành phố Hồ Chí Minh, trung tâm tài chính của Việt Nam và là quê hương của những người Việt có quan hệ với chế độ miền Nam cũ, tạo ra gần một phần tư tổng sản phẩm quốc nội của đất nước. Hà Nội, ngược lại, đóng góp 10 phần trăm GDP.

Dẩu vậy, lợi thế dành cho những người chiến thắng cuộc chiến tiếp tục làm thay đổi cảnh quan kinh tế, từ việc tuyển dụng các quan chức chủ chốt của chính phủ, những kẻ định hình chính sách tài chính dành ưu thế cho các công ty nhà nước có trụ sở ở miền Bắc, qua đó nhận được sự ưu đãi tiếp cận nguồn vốn từ các ngân hàng do Chính phủ xếp đặt. Các công ty nhà nước xử dụng khoảng 50 phần trăm đầu tư công của Việt Nam và vay 60 phần trăm các khoản vay ngân hàng của đất nước, đồng thời đóng góp chỉ một phần ba GDP, theo số liệu của chính phủ.

"Chế độ hiện tại này chẵng bao giờ suy nghĩ nghiêm túc về vấn đề hòa giải thực sự."

Quân đội cộng sản vui sướng ngồi trên xe tải và xe bọc thép
 ở Sài Gòn lúc kết thúc chiến tranh hồi tháng tư, 1975.
Nguồn: AFP / Getty Images

 Vấn đề trung thành

Thuật ngữ sau chiến tranh đã ngăn chặn việc tiếp cận vẫn là một phần của tinh thần và tiếng lóng của người Nam Việt Nam hôm nay: hình thức chính thức về tiểu sử gia đình được đòi hỏi cho các trường học và các công việc yêu cầu người nộp đơn liệt kê những gì mà gia đình các thành viên đã làm "trước và sau ngày 30 tháng 4, 1975." Đến ngày nay, thuật ngữ "ngụy" dành cho "chế độ bù nhìn" vẫn còn xử dụng thông thường.

Người Việt viết cho các hãng tin trực tuyến và cho luật sư trên web để hỏi xem họ có thể gia nhập Đảng Cộng sản hay không nếu họ có các thành viên gia đình phục vụ trong chế độ "ngụy" . Một công ty luật chào sân một câu hỏi trực tuyến vào tháng Mười, "nếu kết hôn với một sĩ quan cảnh sát, điều đó sẽ được thông qua khi đối tác có quan hệ với chế độ cũ". (Các luật sư trả lời rằng nó sẽ không được phép của Bộ Công an). Một người đàn ông yêu cầu giúp đỡ pháp lý sau khi các quan chức tỉnh từ chối một công việc dành cho ông, với lý do cha vợ của ông từng làm việc như một kế toán trong chính quyền Sài Gòn.

"Hệ thống chính trị Việt Nam đánh giá cao sự trung thành", ông Nguyễn Xuân Thành, một thành viên cao cấp tại Trường Harvard Kennedy của Chính phủ tại Việt Nam có trụ sở ở Thành phố Hồ Chí Minh cho biết. "Hiện vẫn còn có một mối quan tâm thực sự về những gì họ gọi là diễn biến hòa bình -. Những người cao cấp trong hệ thống chính quyền từ từ trở thành chống đảng và mất niềm tin vào chủ nghĩa xã hội".

Trong khi đó, các cựu chiến binh và những người khác đã "đóng góp với cách mạng" - một tước hiệu anh hùng vẫn được xử dụng ngày hôm nay - và gia đình của họ nhận được tiền trợ cấp uỷ nhiệm hàng tháng, bảo hiểm y tế và các chế độ ưu đãi trong tuyển sinh và việc làm. Các Cựu chiến binh cộng sản được coi như ưu tiên đi máy bay.

Lợi ích kinh tế

Gà đi bộ qua một nghĩa trang dột nát dành cho
 hàng ngàn binh lính Nam Việt Nam gần thành phố
Hồ Chí Minh, Việt Nam. Nhiếp ảnh gia: John Boudreau / Bloomberg

 Tâm lý phổ biến đối với những người đã bị đánh bại được minh họa bằng một nghĩa trang đổ nát, gần thành phố Hồ Chí Minh dành cho hàng ngàn binh lính Nam Việt Nam. Một số ngôi mộ chẵng còn gì hơn những mô đất dơ bẩn, và những cái khác thì thiếu bia mộ. Nhân viên bảo vệ xử dụng nghĩa trang để nuôi gà. Trên một đường cao tốc gần đó, những ngôi mộ của các cựu chiến binh đã từng chiến đấu bên cạnh những người Cộng sản được chăm sóc cẩn thận và được bao quanh với những luống hoa trong "nghĩa trang liệt sỹ."

Việc hoà giải những vết thương cũ sẽ cung cấp cho nền kinh tế một sức đẩy mạnh hơn nữa, ông Tương Lai nói, một giáo sư xã hội học và là thành viên Đảng Cộng sản, người từng là cố vấn cho Thủ tướng Võ Văn Kiệt - Cựu Thủ tướng giám sát việc cải cách kinh tế vào những năm 1990, nối lại quan hệ ngoại giao với Mỹ và kêu gọi hòa giải dân tộc trong một cuộc phỏng vấn trên báo chí hồi năm 2005.

Nhìn từ sân thượng ckhách sạn Sofitel Plaza Hà Nội, Việt Nam.
 Nhiếp ảnh gia: Justin Mott / Bloomberg

"Để hội nhập với thế giới, nhà cầm quyền Việt Nam đầu tiên cần  hòa giải và trở thành bạn bè với người dân, những người mà họ coi là kẻ thù," Lai nói. "Nếu chúng ta không có một sự hòa giải thực sự trong nước, làm thế nào chúng ta có thể làm điều đó với thế giới?"