Kết thúc trật tự do Mỹ thống trị ở Trung Đông

Một lá cờ Mỹ được nhìn thấy đằng sau hàng rào kẽm gai ở căn cứ không quân củ của Mỹ, Sather, gần Baghdad, Iraq. 14 tháng 12 năm 2011. Cơ sở củ mà hiện vẫn đang hoạt động sau khi đã được bàn giao cho Trung tâm hỗ trợ ngoại giao Baghdad do Bộ Ngoại giao Mỹ quản lý vào 01 tháng 12. REUTERS / Shannon Stapleton

Martin Indyk S. | Ngày 15 Tháng 3 2016 . Theo Brookings

Trần H Sa lược dịch

Martin Indyk viết, trong một vài cách, bài báo gần đây của Jeffrey Goldberg về chính sách đối ngoại của Tổng thống Obama giải thích "học thuyết Obama" tốt hơn do chính Nhà Trắng phát hành, đặc biệt là suy nghĩ của ông ấy về vai trò của Mỹ ở Trung Đông. Bài báo này ban đầu xuất hiện trên The Atlantic .

Bài viết hấp dẫn của Jeffrey Goldberg bàn đến suy nghĩ của Tổng thống Obama về chính sách đối ngoại và tiết lộ cội nguồn của nó. Trong ý nghĩa đó, ông đã giúp tổng thống xác định và giải thích "học thuyết Obama " nhiều hơn những nỗ lực trước đây của chính Nhà Trắng, bị đóng khung trong những dòng đáng nhớ "không làm trò ngu ngốc" và "dẫn đầu từ phía sau", qua đó không biết đánh giá đúng học thuyết mà vốn vừa phức tạp vừa sâu rộng trong những tác động của nó, đối với chính sách đối ngoại của Mỹ.

Bằng cách tính toán riêng của mình, lộ trình căn bản nhất của ông Obama từ "sách tiêu khiển của Washington" đã ra mắt vào ngày 30 tháng 8 năm 2013, khi mà ông quyết định không thực thi làn ranh đỏ do ông tự tuyên bố chống lại việc xử dụng vũ khí hóa học của chế độ Assad ở Syria. Đối với Obama, đó là một thời điểm minh định và như ông nói với Goldberg, thậm chí là một thời điểm đáng tự hào. Hầu hết các chuyên gia tư vấn chính sách ngoại giao thân cận nhất - bao gồm cả cố vấn an ninh quốc gia, bộ trưởng ngoại giao, và phó tổng thống - đã cảnh báo ông rằng ông đang đặt uy tín của Hoa Kỳ đong đưa trên dây.

Nhưng tổng thống bị kẹt giữa hai mệnh lệnh mâu thuẫn nhau.

Việc đầu tiên là quyết tâm ngăn chặn xử dụng các loại vũ khí hủy diệt hàng loạt, mà nó bắt nguồn từ niềm tin vào tầm quan trọng, của việc thúc đẩy một trật tự quốc tế dựa trên luật lệ. Một ưu tiên đối với Obama là bảo vệ dân chúng trên toàn cầu khỏi các mối đe dọa của chủ nghĩa khủng bố, dịch bệnh, biến đổi khí hậu, và phổ biến vũ khí hủy diệt hàng loạt. Đối với ông, điều đó có ưu tiên cao hơn so với sự trở lại cạnh tranh địa chính trị với các cường quốc xét lại như Nga, Trung Quốc hay Iran. Hiệp ước biến đổi khí hậu Paris, loại bỏ các mối đe dọa Ebola, thỏa thuận hạt nhân của Iran, và cuộc chiến chống lại ISIS.

Tất cả kết quả đi từ sự thay đổi của ông Obama trong việc tập trung từ khu vực đến các mối đe dọa toàn cầu. Thể hiện sự khéo léo ngoại giao, vận động cộng đồng quốc tế ũng hộ các lệnh trừng phạt có hiệu quả, và áp dụng vũ lực khi cần thiết; ông đã thành công trong việc bảo vệ lợi ích của Mỹ và thúc đẩy một trật tự quốc tế phục vụ cho cộng đồng toàn cầu.

Điều thứ nhì và đến nay gây nhiều tranh cãi cho tổng thống là chống bị lôi kéo vào một cuộc chiến tranh ở Trung Đông, một khu vực mà ông tin rằng những lợi ích của Mỹ nên được hạ thấp. Trong quan điểm của ông, tình trạng dư thừa dầu hiện tại và đạt được sự độc lập năng lượng của Mỹ làm cho việc bảo vệ dự trữ dầu ở Trung Đông, và việc duy trì dòng chảy tự do của dầu ở vùng Vịnh với giá cả hợp lý, quan trọng nhưng không còn là vấn đề sống còn đối với những lợi ích của Mỹ. Những chiến dịch quân sự kéo dài ở Iraq và Afghanistan đã tiêu tốn của Hoa Kỳ một số lượng lớn máu và kho tàng, với rất ít vấn đề được thực hiện. Như Obama nói với Goldberg, Libya đã chứng tỏ là một "chiến dịch chết tiệt", một phần vì sự ngoan cố của chủ nghĩa bộ tộc, mà sức mạnh của Mỹ có thể không làm gì được nhiều để vượt qua. Chiến tranh lạnh đã kết thúc, làm giảm đáng kể nhu cầu chiến lược chống lại sự can thiệp của Nga trong việc hỗ trợ chế độ Assad, ở đó, trong bất kỳ trường hợp nào, luôn luôn là một khách hàng ũng hộ Nga. Trong cuộc phỏng vấn của ông với Goldberg, Obama cho rằng hoạt động quân sự của Vladimir Putin tại Syria đã tới mức "chi phí khổng lồ dành cho sự sung túc của chính đất nước Nga." Trong ngắn hạn, ông cho rằng Nga có thể gặt hái được một số lợi ích ngắn hạn, nhưng sẽ phải trả giá với những đau đớn lâu dài.

Đối với các đồng minh Trung Đông của Mỹ, bất chấp sự than phiền liên tục của họ, họ sẽ có thể chịu đựng được sự hỗn loạn càng lúc càng gia tăng với sự hỗ trợ mà Obama vẫn còn sẵn sàng cung cấp, nhưng không có hành động quân sự mạnh mẽ nhiều hơn họ yêu cầu. Nếu Ai Cập và Ả-rập Xê-út bị mất ổn định, nó sẽ là vậy vì chính sách đàn áp của họ hoặc chủ nghĩa can thiệp bướng bỉnh của họ, không phải vì thất bại của ông Obama trong việc thực thi làn ranh đỏ hoặc gửi quân đội Mỹ vào đó. Thật vậy, ông thậm chí còn nói với Goldberg rằng Saudi Arabia nên "chia xẻ hàng xóm" với Iran.

Quan điểm hằn học của ông Obama về sự tham gia của Mỹ ở Trung Đông, củng cố và biện minh cho một mệnh lệnh thứ ba : "xoay trục" từ Trung Đông sang châu Á. Điều này bắt nguồn từ nhận thức của ông ấy rằng, sự nổi lên của Trung Quốc và Ấn Độ như là hai cường quốc tự phụ nhất của thế kỷ 21, đòi hỏi Hoa Kỳ chuyển đổi trọng tâm của nó. Được ũng hộ bởi hiệp định thương mại đối tác xuyên Thái Bình Dương (giả sử nó được thông qua ở Quốc hội), triển khai lực lượng và củng cố các liên minh để chống lại sự quyết đoán của Trung Quốc ở Biển Hoa Đông và biển Đông; tái cân bằng của ông Obama về các ưu tiên trong chính sách đối ngoại của Mỹ sẽ có khả năng chứng minh được sự thay đổi quan trọng nhất trong chiến lược kể từ khi Richard Nixon mở cửa với Trung Quốc.

Nhưng các thử nghiệm thực sự của học thuyết Obama là cách nó thực hiện, ở những khoảnh khắc khi các mục tiêu của nó đi vào xung đột. Quyết định của ông Obama không thực thi làn ranh đỏ và tấn công các mục tiêu của chế độ Syria là một sự lựa chọn rõ ràng, trong thiện chí nhằm tránh tham gia vào cuộc nội chiến ở Syria, qua việc ngăn chặn xử dụng các loại vũ khí hủy diệt hàng loạt. Nhưng nó đến với một cái giá, và không chỉ cho uy tín của Hoa Kỳ: khoảng 1.500 thường dân Syria đã chết như là kết quả của cuộc tấn công bằng khí độc của Bashar al-Assad trong tháng Tám năm 2013, nhưng họ đại diện cho một phần nhỏ trong 470.000 người Syria đã thiệt mạng kể từ khi cuộc nội chiến bắt đầu. Và số người chết gây sốc đó được làm cho tồi tệ thêm bởi sự đau khổ của 9 triệu người Syria dời bỏ quê hương và 5 triệu người tị nạn, khoảng 2 triệu người trong số đó đang gõ cửa châu Âu và đe dọa chia rẻ châu Âu ra từng phần.

Thực tế rằng Obama đã ủng hộ lật đổ Mubarak, đặt ra cho tất cả đồng minh khu vực của Mỹ với thông báo rằng một cái gì đó sâu sắc đã xảy ra.

Quyết định của tổng thống tránh sự tham gia của quân đội Mỹ ở Trung Đông cũng đã có những hậu quả khác. Nó đã yêu cầu Tổng thống Obama từ bỏ vai trò của Mỹ như là sức mạnh thống trị, chịu trách nhiệm cho việc duy trì trật tự trong một khu vực hổn loạn sâu sắc - một vai trò mà Hoa Kỳ đã thực hiện trong hơn năm thập kỷ. Việc làm sáng tỏ trật tự ở Trung Đông do Mỹ thống trị được bắt đầu với việc lật đổ Hosni Mubarak của Ai Cập - một trong những trụ cột của nó - trong tháng Hai năm 2011. Mặc dù học thuyết Obama vào thời điểm đó vẫn còn trong giai đoạn hình thành, một thực tế rằng ông Obama đã ủng hộ lật đổ Mubarak, đặt ra cho tất cả đồng minh khu vực của Mỹ với thông báo rằng một cái gì đó sâu sắc đã xảy ra.

Quyết định của ông Obama, vào cuối năm đó, chấm dứt sự hiện diện quân Mỹ tại Iraq là phù hợp với các cam kết của ông chấm dứt sự tham gia của Mỹ ở chiến tranh Trung Đông. Nhưng hậu quả của nó đã đặt Baghdad trong tay của một chính phủ người Shiite dưới ảnh hưởng của Iran, và đặt các vùng lãnh thổ của người Sunni ở Iraq dễ bị tổn thương, cho đến một sự hồi sinh của al-Qaeda mà sau đớ sớm biến thành ISIS.

Những nỗ lực của ông Obama nhằm ngăn chặn Iran có được vũ khí hạt nhân có thể được giải thích bởi một số trong khu vực, như là một dấu hiệu cho thấy ông vẫn sẵn sàng đóng vai trò người bảo vệ trật tự của khu vực. Nhưng đó sẽ là một hiểu sai ý định của ông ấy. Ông vẫn cương quyết về việc chặn tất cả đường đi của Iran tới một vũ khí hạt nhân, không phải vì không làm như vậy thì sẽ có thêm bất ổn ở Trung Đông, mà vì chắc chắn nó sẽ làm suy yếu chế độ không phổ biến vũ khí huỷ diệt hàng loạt, một trụ cột quan trọng trong chương trình nghị sự toàn cầu của Obama.

Ưu tiên của ông Obama đối với mục tiêu toàn cầu ở trên mục tiêu khu vực mở ra một cơ hội cho Putin. Giửa sự kiện làn ranh đỏ, nhà lãnh đạo Nga đã thuyết phục Assad từ bỏ hầu hết các loại vũ khí hóa học của mình, qua đó cứu Obama ra khỏi tình trạng tiến thoái lưỡng nan, trong khi cứu Assad thoát khỏi những hậu quả của sức mạnh Mỹ. Putin lặp lại vở kịch này trong việc cho vay hỗ trợ của Nga đối với các cuộc đàm phán hạt nhân với Iran do Mỹ dẫn đầu.

Tổng thống Nga hiểu rằng học thuyết Obama cung cấp một cơ hội để theo đuổi tham vọng địa chính trị của mình tại Trung Đông, bằng cách hợp tác với chương trình nghị sự toàn cầu của ông Obama. Không ngạc nhiên, ông Obama nói với Goldberg rằng, ông thấy Putin "cẩn trọng một cách lịch sự ... không ngừng quan tâm trong việc được xem là bạn thân của chúng tôi và khi làm việc với chúng tôi, bởi vì anh ta không hoàn toàn ngu ngốc". Putin tính, một cách chính xác, rằng chính quyền Obama sẽ chấp nhận để Nga can thiệp quân sự ở Syria nhằm ngăn chặn sự lật đổ một khách hàng được ũng hộ lâu năm của Nga, miễn là nó giúp cho Obama trong chương trình chống khủng bố toàn cầu, chống ISIS, của ông ấy.

Đối với nhiều nhà phê bình ở Washington và Trung Đông, học thuyết Obama đại diện cho một mớ hỗn độn của những sai lầm chiến lược. Những nhà phê bình này lưu ý rằng Nga và Iran đã đổ xô đến lấp khoảng trống được tạo ra bằng cách bãi bỏ sự lãnh đạo của Mỹ trong khu vực. Nhiều người theo chủ nghĩa can thiệp nhân đạo xem học thuyết như là một sự phản bội các giá trị đạo đức của Mỹ. Đối với các đồng minh ở Trung Đông của Mỹ, nó đã thúc đẩy một sự tính toán lại quan trọng. Không mấy ngạc nhiên rằng tất cả họ đã vội vàng hướng tới điện Kremlin.

Nhưng đối với chính tổng thống, tất cả điều này là hợp lý, thậm chí hoan nghênh kết quả : Nếu Putin muốn đảm nhận vai trò lập lại trật tự trong một khu vực hỗn loạn, hảy để cho anh ta có điều đó - Obama tin tưởng Putin cũng sẽ thất bại. Đối với thỏa thuận ngừng bắn mong manh ở Syria, có thể được thực hiện bởi sự hợp tác giữa Nga và Mỹ, nếu nó được tiến hành, tổng thống sẽ có thể cắt giảm một trong những hậu quả song song rắc rối nhất của học thuyết Obama : sự đau khổ của người dân Syria.

Martin Indyk S. là phó chủ tịch điều hành Viện Nghiên cứu Brookings ở Washington DC, và là một cựu đại sứ Mỹ ở Israel. Ông là giám đốc sáng lập Trung tâm Saban phục vụ cho chính sách Trung Đông tại Brookings. Thời chính quyền Clinton, Indyk từng là trợ lý Ngoại trưởng Mỹ về các vấn đề Cận Đông, trợ lý đặc biệt cho tổng thống và là giám đốc cao cấp của khu vực Cận Đông và Nam Á trong Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ.